عید غدیر از چه سالی در مشهد جشن گرفته شد؟

برگزاری مراسم جشن به مناسبت فرارسیدن عید سعید غدیر در تاریخ اسلام و ایران سابقه‌ای طولانی دارد. مورخان معتقدند که نخستین مراسم جشن، در همان روز ۱۸ ذی‌الحجه سال دهم هجری، با حضور رسول‌خدا (ص) و جمع کثیری از حجاج در منطقه غدیرخُم و بعد از اعلام جانشینی امیرمؤمنان (ع) برگزار شد؛ با‌این‌حال رویکرد حاکمان بعد از رحلت رسول‌اکرم (ص) به‌گونه‌ای بود که برگزاری مراسم مربوط به این روز بزرگ به‌صورت عمومی امکان نداشت و این وضعیت تا عصر آل‌بویه و فتح بغداد توسط آنها ادامه پیدا کرد.

در سال ۳۵۲ قمری، برای نخستین‌بار عید غدیر به عنوان یکی از اعیاد مهم اسلامی، به‌صورت عمومی جشن گرفته شد. اما این عمومیت تنها منحصر به محدوده قلمرو سیاسی آل‌بویه بود که شامل مناطق غربی ایران، عراق عرب و بخش‌هایی از شامات می‌شد و در شرق ایران، به‌ویژه در خراسان، این عمومیت وجود نداشت.

تسلط سامانیان و غزنویان و بعد از آنها سلجوقیان که با دستگاه خلافت عباسی در بغداد ارتباطات گسترده سیاسی و عقیدتی داشتند، باعث شد که برگزاری عید غدیر به‌صورت عمومی امکان نداشته باشد؛ اما قدر مسلم آن است که بزرگداشت این روز بزرگ، در این نواحی و به‌ویژه مشهدِ امام علی‌بن‌موسی‌الرضا (ع) جریان داشت و شیعیان همه‌ساله و به‌صورت‌های گوناگون، این عید الهی را جشن می‌گرفتند.

سابقه برگزاری جشن غدیر در خراسان و مشهد

شیخ طوسی، عالم بزرگ شیعه در قرن چهارم و پنجم، در کتاب مشهور «مصباح‌المتهجد» از برگزاری جشن عید غدیر با دستور امام‌رضا (ع) خبر داده است. هر‌چند‌که این گزارش احتمالا مربوط به زمان حضور امام (ع) در مدینه است؛ اما با توجه به ادعای مأمون در مورد ولایت امام‌علی (ع) (که شهید مطهری در کتاب «سیری در سیره ائمه‌اطهار (ع)» آن را به تفصیل بررسی کرده است) می‌توان چنین نتیجه گرفت که مراسم بزرگداشت عید غدیر در خراسان یا دست‌کم شهر مرو به‌عنوان مرکز موقت خلافت عباسی، طی دوران کمتر از سه سال حضور امام‌هشتم (ع)، برپا شد و بعد از آن نیز به اشکال مختلف ادامه یافت.

این مسئله، به‌ویژه بعد از ورود سادات به خراسان، با جدیت بیشتری دنبال شد. بی‌تردید در این دوره تاریخی، شیعیان مستقر در خراسان، به‌ویژه در شهر‌هایی مانند بیهق که در آن جمعیتی بزرگ را شامل می‌شدند، در برپایی جشن عید غدیر کوشا بودند. با هجرت سادات به مشهد رضوی و اقامت روزافزون شیعیان در این مکان مقدس، مشهد نیز به یکی از کانون‌های برگزاری جشن غدیر در خراسان و ایران تبدیل شد.

با وجود این، ماهیت سیاسی جشن غدیر، همواره برای برگزارکنندگان آن مشکلاتی ایجاد می‌کرد تا اینکه در قرن هشتم و با گسترش اعتقادات شیعیان، به‌ویژه بعد از قیام سربداران و تأسیس نخستین حکومت شیعه در شرق ایران، به‌تدریج جایگاه برگزاری جشن عید غدیر تقویت و از دوره صفویه به این‌سو، با رسمیت یافتن مذهب شیعه در کشور، به یکی از اعیاد رسمی در سراسر ایران تبدیل شد. در این بین، شهر مشهد به‌عنوان تنها حرم یکی از ائمه (ع) در قلمرو سیاسی و تثبیت‌شده صفویه، به اصلی‌ترین کانون برگزاری چنین اعیادی مبدل شد.

استفاده از ظرفیت پایدار وقف و نذر

توجه ویژه به برگزاری هر‌چه‌باشکوه‌تر مراسم جشن عید غدیر نیازمند ایجاد منابع مالی مناسب و تقویت آن در گذر زمان بوده است. این مسئله مهم باعث شد که مؤمنان در مشهد، مانند دیگر مناطق، با تکیه بر سنت حسنه وقف به‌دنبال ایجاد منابع مالی پایدار برای برگزاری عید سعید غدیر باشند. به‌این‌ترتیب، موقوفات غدیری در شهر مشهد، حول برگزاری مراسم باشکوه جشن این روز مبارک در حرم‌رضوی و چند نقطه مهم و معتبر شهر، شکل گرفت.

قدیمی‌ترین موقوفه برای برگزاری جشن عید غدیر

قدیمی‌ترین سند موقوفه غدیری در مشهد که مربوط به سال‌۱۰۸۲قمری (۱۰۵۰خورشیدی) و دوره سلطنت شاه‌سلیمان صفوی است، به موضوع چراغانی و روشنایی حرم‌مطهر در شب عید غدیر اختصاص دارد. مرحوم «مرتضی‌قلی‌بیگ»، واقف این موقوفه، ضمن اختصاص دادن وجوه درآمد آن به امور مختلف، بخشی را هم به چراغانی حرم رضوی به مناسبت عید غدیر اختصاص داده بود.

اختصاص ظرفیت مالی وقف به موضوع برگزاری جشن عید غدیر در مشهد، طی دوره‌های تاریخی بعد نیز ادامه داشت. نمونه درخورذکر در این زمینه، موقوفه «امام‌وردی‌خان بیات‌مختاری» است که او در سال‌۱۲۷۶قمری (۱۲۳۸خورشیدی) ضمن وقف املاک و مستغلاتی در نیشابور، چنین مقرر کرد که با درآمد بخشی از این موقوفه‌ها، عده‌ای را در مشهد و به مناسبت عید غدیر میهمان کنند و پس از پذیرایی، حاضران به تلاوت قرآن‌کریم برای واقف بپردازند.

با‌این‌حال در تأمین منابع مالی برگزاری جشن عید‌غدیر، تنها موقوفه‌ها فعال نبودند و استفاده از ظرفیت پایدار نذر نیز در میان علاقه‌مندان به برگزاری این جشن بزرگ و مهم، کاملا متداول بود. بسیاری از پذیرایی‌ها در معابر عمومی شهر مشهد، مانند خیابان (اعم از بالاخیابان و پایین‌خیابان) با استفاده از این ظرفیت مهم انجام می‌گرفت.

بازار، مهم‌ترین کانون تأمین مالی جشن عید غدیر

شواهد تاریخی نشان می‌دهد که بازار مشهد، یکی از مهم‌ترین کانون‌های تأمین مالی جشن عید غدیر با استفاده از ظرفیت نذر محسوب می‌شده است. نباید فراموش کنیم که بازاریان، در همه مناسبت‌های مذهبی، اعم از اعیاد و عزاداری‌ها، حضوری فعال داشتند و معمولا هر صنف به‌صورت مجزا و در قالب نذر این مراسم را از نظر مالی پشتیبانی می‌کرد، چنان‌که امروز نیز این رویکرد متداول و برقرار است.

توجه به امور خیریه در عید غدیر

یکی از مهم‌ترین جنبه‌های برگزاری جشن‌هایی مانند جشن بزرگ عید غدیر، توجه به امور خیریه در آنها و تلاش برای تقسیم شادی در میان همه مردم و به‌ویژه اقشار تهی‌دست و محروم است. این موضوع از دوره‌های تاریخی قبل تا امروز، همیشه مد نظر خیران و واقفان بوده و به‌همین‌دلیل نیز جایگاه ویژه‌ای در برنامه‌های مربوط به اعیاد مذهبی داشته است.

بررسی موقوفه‌های مربوط به برگزاری جشن غدیر در مشهد نشان می‌دهد که بخش مهمی از ظرفیت این موقوفه‌ها به امور خیریه و تقویت آن به مناسبت فرا رسیدن عید سعید غدیر اختصاص دارد. درآمد این‌دسته از موقوفات یا صرف هدیه دادن می‌شود یا به کار‌های خیری مانند اطعام فقرا و تهیه لباس برای آنها اختصاص پیدا می‌کند؛ به‌عنوان نمونه می‌توان از موقوفه «سیدمیرزای صراف» که مربوط به سال ۱۲۷۸قمری (۱۲۴۰خورشیدی) است، نام برد.

درآمد این موقوفه که شامل مزرعه، دو باب دکان، نصف یک حمام و نیمی از سهم قنات «میرکاریز» بیرون از دروازه نوغان مشهد بود، با نظر واقف به تهیه لباس برای سادات یتیم در عید غدیر اختصاص پیدا می‌کرد.

موقوفه «علی‌اکبرخان تحویلدار» مربوط به سال‌۱۳۰۲قمری (۱۲۶۴خورشیدی) نمونه درخورذکر دیگری است که در آن، واقف املاک و مستغلاتی را صرف تهیه هدیه برای سادات یتیم به مناسبت عید غدیر کرده بود. برخی از این نوع موقوفه‌ها بیشتر اختصاصی شده بودند، یعنی در آنها افرادی که مشمول دریافت هدیه می‌شدند، باید ویژگی‌های خاص‌تری می‌داشتند؛ به‌عنوان نمونه می‌توان از موقوفه «محمدحسین‌الحسینی» مربوط به سال ۱۲۷۴قمری (۱۲۳۶خورشیدی) یاد کرد.

واقف مذکور که هم از سادات بوده و هم افتخار خادمی آستان‌قدس‌رضوی را داشته است، دو سهم و نیم از درآمد قنات مشهور «چهار‌طاق» را به تهیه هدیه برای فرزندان یتیم خادمانی که از سادات هستند، اختصاص داده بود.

البته تهیه هدیه یا به اصطلاح عیدی و همین‌طور پرداخت وجوه به عناوین مختلف را در وقف‌های غدیری مشهد، تنها برای پرداخت هدیه به سادات پیش‌بینی نکرده بودند و موقوفاتی هم وجود داشتند که در آنها واقف با موضوعات دیگر، افرادی غیر از سادات را هم به‌عنوان دریافت‌کننده هدایا از طریق درآمد موقوفه در نظر می‌گرفت؛ مثلا موقوفه «محمدمهدی نوائی‌لشکرنویس» مربوط به سال ۱۲۷۵قمری (۱۲۳۷خورشیدی) که در آن درآمد موقوفه به تأمین اجرت خدمت کفش‌بانان حرم‌رضوی در شب عید غدیر اختصاص پیدا کرده بود.

گویا در آن ایام، شب عید غدیر یکی از شب‌هایی محسوب می‌شد که در‌های حرم‌رضوی را نمی‌بستند و به‌همین‌دلیل، مرحوم لشکرنویس برای جبران خدمت خدام، موقوفه‌ای را در نظر گرفته بود. نمونه‌هایی از این قبیل موقوفه‌ها در تاریخ مشهد کم نیستند و پژوهشی دقیق و گسترده می‌تواند ابعاد جذاب و با برکت آنها را مقابل دیدگان علاقه‌مندان قرار دهد.

* این گزارش دوشنبه ۴ تیرماه ۱۴۰۳ در شماره ۴۲۴۷ روزنامه شهرآرا صفحه تاریخ و هویت چاپ شده است.